Przy ustalaniu granic pamiętać jednak należy, że przyjęte w postępowaniu administracyjnym „kryteria" rozgraniczenia wykluczają się wzajemnie w tym znaczeniu, że dopóki możliwe jest ustalenie przebiegu granic na podstawie istniejących danych (art. 31 ust. 2 Pgik), niedopuszczalne jest ich ustalanie na podstawie zgodnego oświadczenia stron (art. 3l ust. 3 Pgik) czy też ugody granicznej (art. 31 ust. 4 Pgik).

Geodeta, prowadząc postępowanie dowodowe w ramach rozprawy granicznej, winien kierować się generalną zasadą prawdy materialnej (obiektywnej), oznaczającą w tym przypadku konieczność poszukiwania możliwości takiego zakończenia postępowania rozgraniczeniowego, które oparte byłoby na faktach i okolicznościach udowodnionych na podstawie zgromadzonych dokumentów, a dopiero później w razie ich braku na wskazaniach stron. Dlatego też tak ważnym jest, aby zgromadzony na etapie prac przygotowawczych materiał dowodowy mógł być skonfrontowany ze stanem faktycznym na gruncie i poddany ocenie przez zainteresowane strony oraz upoważnionego geodetę. Od oceny tej zależeć będzie bowiem dalszy przebieg postępowania rozgraniczeniowego.

2. Geodeta upoważniony do wykonania czynności ustalenia granic nieruchomości powinien odmówić spisania taldej ugody, gdyby jej treść była wyraźnie sprzeczna ze zgromadzonym w sprawie miarodajnym materiałem dowodowym - bez podpisu geodety umowa taka jest nieważną i nie wywołuje skutków z niej wynikających;
3. Strony postępowania czyniąc w ugodzie granicznej względem siebie wzajemne ustępstwa mogą zmieniać istniejący stosunek prawny związany z przebiegiem linii granicznych określających zasięg prawa własności, nie mogą natomiast w dowolny sposób go kształtować.

Zawarcie ugody granicznej przed geodetą może zaistnieć tylko pod warunkiem, że zebrane dowody nie są wystarczające do jednoznacznego określenia przebiegu granicy. Obowiązuje bezwzględna zasada pierwszeństwa ustalenia przebiegu granicy w oparciu o istniejące dokumenty potwierdzające tytuł prawny do rozgraniczanej nieruchomości oraz wykorzystania dokumentów geodezyjnych, wszelkich śladów i znaków granicznych. Dopiero gdy przebieg granicy nie może być ustalony na podstawie zebranych dowodów (np. sprzeczne dane), a zainteresowane strony nie złożą zgodnego oświadczenia woli dotyczącego wskazania przebiegu granicy, potwierdzając tym samym fakt istnienia sporu granicznego, obowiązkiem geodety jest nakłaniać strony do zawarcia ugody granicznej.
(...)
Geodeta ma prawo, a nawet obowiązek odmówić sporządzenia ugody granicznej, jeżeli stwierdzi brak podstaw ku takiej czynności (sprzeczna z posiadanymi, miarodajnymi dowodami) lub, gdy uzna, że strony swoimi oświadczeniami zmierzają do obejścia przepisów dotyczących wymogów przeniesienia prawa własności do nieruchomości.

Do zawarcia ugody granicznej przed geodetą może dojść tylko wówczas, gdy zebrane w sprawie dowody nie są „wystarczające" do jednoznacznego określenia przebiegu granicy. W toku postępowania administracyjnego wytyczenie granicy następuje na podstawie istniejących dokumentów potwierdzających tytuł prawny do nieruchomości i dokumentów geodezyjnych (map, planów) oraz wszelkiego rodzaju śladów i znaków granicznych. Dopiero wówczas, gdy te dowody nie dają podstaw do określenia linii granicznej, a strony nie złożyły zgodnego oświadczenia woli w tym zakresie, geodeta nakłania strony do zawarcia ugody (art. 31 ust. 4 ustawy). Gwarantem prawidłowości podpisywanego na gruncie aktu ugody jest geodeta. Prowadzący postępowanie organ administracji nie uczestniczy bezpośrednio w technicznych czynnościach ustalenia granic, gdyż to geodeta przygotowuje i przeprowadza na gruncie „rozprawę graniczną". Ma on obowiązek czuwać nad tym, czy zachodzą przesłanki do zawarcia ugody, czy ugodę zawierają osoby legitymujące się tytułem prawnym do rozgraniczanych nieruchomości; zobowiązany jest do odmowy spisania ugody granicznej, jeżeli jej treść byłaby sprzeczna ze zgromadzonym w sprawie miarodajnym materiałem dowodowym.

Celem postępowania rozgraniczeniowego zgodnie z art. 29 ust. 1 ustawy jest ustalenie przebiegu granic nieruchomości przez określenie położenia punktów i linii granicznych, utrwalenie tych punktów znakami granicznymi na gruncie oraz sporządzenie odpowiednich dokumentów. Przesłankę postępowania rozgraniczeniowego stanowi spór co do przebiegu granic a więc spór co do elementów służących ustaleniu tego przebiegu w postaci położenia punktów granicznych, determinujących linie graniczne. Rodzaje rozstrzygnięć jakie zapaść mogą w postępowaniu rozgraniczeniowym wyczerpująco określają przepisy art. 31 ust. 1 pkt 4, 33 ust. 1 i 34 ust. 2 ustawy. Sprawa o rozgraniczenie może zatem w postępowaniu administracyjnym zakończyć się ugodą mającą moc ugody sądowej (art. 31 ust. 1 pkt 4), decyzją organu o rozgraniczeniu, jeżeli mimo nie zawarcia ugody, zebrane w postępowaniu administracyjnym dowody pozwalają na ustalenie przebiegu granicy (art. 33 ust. 1) oraz decyzją o umorzeniu postępowania rozgraniczeniowego i przekazaniu sprawy z urzędu do rozpatrzenia sądowi (art. 34 ust. 2), wówczas gdy nie tylko, że nie doszło do ugody, ale nadto zebrane w postępowaniu administracyjnym dowody nie dają podstaw do ustalenia przebiegu granicy w drodze decyzji.

Zgodnie z art. 31 ust. 1 czynności ustalenia przebiegu granic wykonuje geodeta upoważniony przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Przepis art. 31 ust. 4 ustawy obliguje geodetę - w razie sporu co do przebiegu linii granicznych - do nakłaniania stron do zawarcia ugody, w dalszej części stanowiąc, że ugoda zawarta przed geodetą ma moc ugody sądowej. Stosownie do przepisu art. 32 ust. 5 z czynności ustalenia przebiegu granic sporządza się protokół graniczny lub akt ugody.

Przydanie ugodzie zawartej przed geodetą w przedmiocie ustalenia przebiegu granic, charakteru ugody sądowej powoduje, że jej skutki i istotę ocenia się poprzez przepisy art. 917-918 kodeksu cywilnego. Istotę ugody stanowi uczynienie sobie przez strony wzajemnych ustępstw. Oznacza to, że w ramach ugody właściciele rozgraniczanych nieruchomości mogą dowolnie ale zgodnie kształtować przebieg granicy między ich nieruchomościami, niezależnie od istniejących wcześniej położonych znaków granicznych czy map. Takie skutki ugody granicznej powodują, że ich wzruszenie może nastąpić tylko w trybie i na zasadach uchylenia się od oświadczeń woli z powodu wad określonych przepisami art. 82-88 kodeksu cywilnego, z tym że przesłanki od uchylenia się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu określa art. 918 kod. cyw. W razie sporu, co do skuteczności uchylenia się od wadliwego oświadczenia woli właściwa jest droga postępowania przed sądem powszechnym.

W wypadku zawarcia ugody granicznej przed upoważnionym geodetą, dalsze postępowanie rozgraniczeniowe - administracyjne - przed Wójtem staje się bezprzedmiotowe. Przebieg granicy wyznacza bowiem akt ugody. Z tych względów orzecznictwo Sądów administracyjnych, akceptuje wydanie na podstawie art. 105 § 1 kpa w związku z art. 31 ust. 4 ustawy prawo geodezyjne i kartograficzne, decyzji umarzającej postępowanie rozgraniczeniowe, o rozgraniczenie nieruchomości, co do których strony zawarły ugodę graniczną (por. np. wyrok NSA z 9.06.1997 Sa/Ka 2492/95 - ONSA 1998/4/118). Podkreśla się zarazem w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego (por. wyrok NSA z 2007.01.16 I OSK 376/06 - Lex. Nr 290621), że taka ugoda nie może podlegać kontroli ani w decyzji organu umarzającego postępowanie rozgraniczeniowe wobec jej zawarcia, ani w następstwie zaskarżenia decyzji umarzającej postępowanie rozgraniczeniowe do sądu administracyjnego.

Zawarcie ugody kończy postępowanie o rozgraniczenie nieruchomości, bez względu na fakt czy właściwy organ umorzył postępowanie administracyjne w sprawie, czy też tego nie uczynił. Umorzenie postępowania ma bowiem charakter deklaratoryjny, wtórny, wynikający z samego faktu zawarcia ugody i nie ma wpływu na jej trwałość.

Zawarta przez strony ugoda wywołuje skutki prawne od daty jej podpisania i nie podlega zatwierdzeniu przez organ prowadzący postępowanie administracyjne, a jej wzruszenie możliwe jest tylko i wyłącznie na podstawie zasad określonych przez prawo cywilne w postępowaniu przed sądem.